Ustalenie przez sąd prawa obcego w Austrii, Liechtensteinie, Szwajcarii, Niemczech oraz w Polsce
Gdy przed sądem toczy się spór z udziałem podmiotów zagranicznych, sąd staje przed koniecznością wyboru właściwego prawa obcego oraz jego odpowiedniego zastosowania. Jak przepisy regulują tę kwestię w państwach niemieckojęzycznych oraz w Polsce?
Austria
Najstarszym źródłem legislacyjnym w Austrii regulującym kwestię ustalania obcego prawa jest § 271 austriackiego kodeksu postępowania cywilnego (ZPO), obowiązującego od 1 stycznia 1898 r. Paragraf 271 tego kodeksu stanowi w swoim ustępie 1, że „prawo obowiązujące w innym państwie, prawo zwyczajowe, przywileje i statuty wymagają przeprowadzenia dowodu jedynie w takim zakresie, w jakim nie są one znane sądowi”. Ustęp 2 tego przepisu stanowi, że „przy ustalaniu takich norm prawnych sąd nie jest ograniczony do dowodów przedstawionych przez strony. Sąd może w tym celu podjąć z urzędu wszystkie niezbędne kroki, a w razie potrzeby skorzystać z wiedzy Ministra Sprawiedliwości”1.
Ustęp 2 wyżej wymienionego przepisu został zmieniony w 1978 r. przez § 51 austriackiej ustawy prawo prywatne międzynarodowe (IPRG), który stanowi, że w zakresie ustalania prawa obcego zastosowanie znajduje § 4 austriackiej ustawy – prawo prywatne międzynarodowe (IPRG). Brzmienie § 4 tej ustawy jest następujące: „(1) Prawo obce ustala się z urzędu. Dozwolonymi środkami pomocniczymi przy takim ustalaniu są również działania (inicjatywy) stron, informacje udzielane ze strony Federalnego Ministerstwa Sprawiedliwości oraz opinie rzeczoznawców. (2) Jeżeli nie uda się ustalić prawa obcego pomimo wnikliwych starań w rozsądnym czasie, zastosowanie znajduje prawo austriackie”2.
Tym samym prawo austriackie stanowi, że prawo obce ustala sąd z urzędu. Taki obowiązek sądu istnieje w przeważającej większości państw kontynentu europejskiego.
Liechtenstein
Do 1919 r. istniały ścisłe więzi pomiędzy Austrią a Księstwem Liechtensteinu (zwłaszcza na podstawie traktatu o unii celnej z 1876 r. pomiędzy dawnymi Austro-Węgrami a Księstwem Liechtensteinu). Na terytorium Księstwa Liechtensteinu oprócz innych ustaw austriackich znajdował również zastosowanie austriacki kodeks postępowania cywilnego. Po zawarciu traktatu o unii celnej pomiędzy Konfederacją Helwecką a Księstwem Liechtensteinu w 1923 r. nastąpiła orientacja w ustawodawstwie ku sąsiadowi szwajcarskiemu. Kwestia badania prawa obcego została uregulowana w ustawie z 19 września 1996 r. o prawie prywatnym międzynarodowym (IPRG-FL). Art. 3 wyżej wymienionej ustawy stanowi: „[Zastosowanie prawa obcego] Jeżeli prawo obce jest miarodajne dla rozstrzygnięcia sprawy, to ma ono zostać zastosowane z urzędu oraz w taki sposób, jak to ma miejsce w państwie pochodzenia tego prawa”3. Art. 4 wyżej wymienionej ustawy stanowi: „[Ustalanie prawa obcego] (1) Prawo obce musi zostać ustalone z urzędu. Dozwolonymi środkami pomocniczymi w tym celu są również działania (inicjatywy) stron, informacje udzielane ze strony rządu oraz opinie rzeczoznawców. (2) Jeżeli nie uda się ustalić prawa obcego pomimo wnikliwych starań w rozsądnym czasie, zastosowanie znajduje prawo Księstwa Liechtensteinu”4.
Wyżej przedstawione przepisy w znacznej mierze odpowiadają brzmieniem analogicznym regulacjom austriackim, co wynika z długoletnich powiązań prawnych obu państw.
Szwajcaria
W Szwajcarii kwestia ustalania i zastosowania prawa obcego została uregulowana w ustawie federalnej z 18 grudnia 1987 r. o prawie prywatnym międzynarodowym (IPRG-CH). Art. 16 tej ustawy stanowi: „[Ustalanie prawa obcego] (1) Treść prawa obcego podlegającego zastosowaniu ma zostać ustalona z urzędu. W tym celu sąd może wymagać czynnego udziału stron. W razie roszczeń majątkowych sąd może zobowiązać strony do udowodnienia treści prawa obcego. (2) Jeżeli treść prawa obcego podlegającego zastosowaniu nie da się ustalić, zastosowanie znajduje prawo szwajcarskie”5.
Prawo szwajcarskie – inaczej niż prawo austriackie bądź Księstwa Liechtensteinu – zawiera w art. 17 IPRG-CH klauzulę zastrzeżenia o następującej treści: „[Klauzula zastrzeżenia] Zastosowanie postanowień prawa obcego jest wyłączone, jeżeli doprowadziłoby ono do wyniku, który okazałby się niezgodny ze szwajcarskim porządkiem publicznym”6.
Jak wynika z powyższego, również w Szwajcarii istnieje zasada ustalania przez sąd z urzędu treści prawa obcego – jak to ma miejsce w Austrii i Liechtensteinie – opierając się o paremię iura novit curia [sąd zna prawo]. Jednak sąd szwajcarski może w kwestiach dotyczących roszczeń majątkowych zobowiązać strony do udowodnienia treści prawa obcego, które ma być zastosowane w sprawie, pod rygorem pominięcia.
Wszystkim tym trzem porządkom prawnym jest wspólne, że mogą pominąć prawo obce, jeśli sąd nie będzie w stanie ustalić treść tego prawa w rozsądnym czasie (tylko w przepisach szwajcarskich nie ma mowy o wymiarze czasowym).
Niemcy
Ustalanie i zastosowanie prawa obcego jest uregulowane w niemieckim kodeksie postępowania cywilnego, a mianowicie w § 293 ZPO. Ten przepis znajdował się już w pierwotnej wersji Zivilprozessordnung z 1879 r., wtedy jako § 265 CPO, i nadal obowiązuje w niezmienionym brzmieniu, chociaż w orzecznictwie oraz w doktrynie wielokrotnie sugerowano, że lepiej byłoby go sformułować w sposób bardziej przystępny dla adresata norm prawnych.
Paragraf 293 ZPO ma następujące brzmienie: „[Prawo obce, prawo zwyczajowe, statuty] Prawo obowiązujące w innym państwie, prawo zwyczajowe i statuty wymagają dowodu tylko w tym zakresie, w którym są one nieznane sądowi. Przy ustalaniu takich norm prawnych sąd nie jest ograniczony do dowodów przedstawionych przez strony; sąd ma prawo wykorzystać również inne źródła oraz wydawać odpowiednie zarządzenia celem umożliwienia mu skorzystania z takich źródeł”7.
Prawo obce w rozumieniu § 293 ZPO oznacza prawo obowiązujące w innych państwach niż Niemcy. Nie jest prawem obcym prawo Unii Europejskiej (Europarecht), prawo międzynarodowe publiczne (Völkerrecht) ani prawo międzynarodowe prywatne i prawo międzynarodowe procesowe (internationales Privat- und Prozessrecht).
Według doktryny niemieckiej i orzecznictwa sądów niemieckich przepis § 293 ZPO zawiera trzy następujące przesłania:
- prawo obce ma charakter normy prawnej, a nie faktu (jak to jest przyjęte w systemach common law),
- prawo obce musi zostać ustalone i zastosowane z urzędu,
- w toku ustalania prawa obcego sąd może korzystać z dowodów oraz innych środków pomocniczych.
Te trzy cechy są również obecne w przepisach regulujących kwestię ustalania i zastosowania prawa obcego w porządku prawnym Austrii, Szwajcarii i Liechtensteinu.
Warto zaznaczyć, że zasadniczo w sprawach dotyczących samego prawa sąd nie może korzystać ze środków dowodowych – takich jak opinie eksperta. Inaczej jest jednak w kwestiach prawa obcego, którego sąd orzekający nie musi znać, a więc w większości przypadków potrzebuje wsparcia odpowiednich specjalistów. W przepisie § 293 ZPO nie ma wyraźnego zalecenia, że sąd ma ustalać i zastosować prawo obce z urzędu, wynika to jednak bezspornie z paremii prawa rzymskiego iura novit curia [sąd zna prawo] i uzupełniająco z kolejnej paremii da mihi facta, dabo tibi ius [daj mi fakty, a dam ci prawo]. Sędzia ma obowiązek wynikający z piastowanego przez niego urzędu zasięgać wszystkich dostępnych mu informacje o prawie obcym celem jego następnego prawidłowego zastosowania w konkretnym stanie faktycznym.
Sądy niemieckie regularnie korzystają z wiedzy słynnego hamburskiego instytutu badań prawa obcego oraz prawa międzynarodowego prywatnego im. Maxa Plancka (Max-Planck-Institut für ausländisches und internationales Privatrecht). Pracujący w nim wybitni prawnicy gwarantują udzielanie trafnych i miarodajnych wyjaśnień sędziom niemieckim wyrokującym w sprawach, w których stosuje się prawo innego państwa, nieznane danemu sędziemu.
W Niemczech sądy co do zasady nie zasięgają w takich sytuacjach opinii krajowych instytucji rządowych, takich jak ministerstwa, gdyż takie placówki z przyczyn oczywistych nie posiadają pożądanych informacji co do prawa obcego, skoro stosują prawo krajowe, a nie prawa państw obcych.
Nierzadko jednak sądy niemieckie korzystają z możliwości zwrócenia się do uprawnionego organu danego państwa celem dostarczenia odpowiednich informacji co do prawa obcego i rzeczywistego sposobu jego zastosowania w danym państwie. Możliwość taką przewidują przepisy Konwencji europejskiej o informacji o prawie obcym, sporządzonej w Londynie 7 czerwca 1968 r. i ratyfikowanej przez Niemcy w 1974 r. Konwencję tę ratyfikowały również Szwajcaria (1970), Austria (1971), Liechtenstein (1972) oraz Polska (1994).
Polska
W polskim Kodeksie postępowania cywilnego znajdował się przepis art. 1143, który z dniem 12 sierpnia 2017 r. został uchylony i zastąpiony analogicznym w treści art. 51a ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych. Przepis ten nosi nadpis „stosowanie przez sąd właściwego prawa obcego” i składa się z trzech paragrafów o następującym brzmieniu:
Art. 51a § 1 Sąd z urzędu ustala i stosuje właściwe prawo obce. Sąd może zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości o udzielenie tekstu prawa oraz wyjaśnienie obcej praktyki sądowej. § 2 Sąd może zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości również o udzielenie informacji co do istnienia wzajemności w stosunkach z państwem obcym. § 3 Celem ustalenia treści prawa obcego lub obcej praktyki sądowej albo istnienia wzajemności sąd może zastosować także inne środki, w tym zasięgnąć opinii biegłych.
W uzasadnieniu do ustawy zmieniającej ustawę Prawo o ustroju sądów powszechnych czytamy, że skreślenie przepisu art. 1143 k.p.c. i dodanie przepisu 51a do ustawy o ustroju sądów powszechnych nastąpiło z tej racji, że przepis ten ma w ocenie prawodawcy charakter bardziej ustrojowy niż procesowy.
Opisana regulacja prawa polskiego odpowiada w znacznej mierze przepisom zachodnich sąsiadów Polski, tj. Niemiec, Austrii, Liechtensteinu i Szwajcarii. Również w Polsce sąd z urzędu ustala i stosuje prawo obce. Tak samo sędzia polski może zasięgnąć opinii biegłych co do prawa obcego, jak również zastosować inne środki dowodowe. Innymi słowy, standardy polskie w kwestii ustalania prawa obcego są porównywalne ze standardami na Zachodzie.
Harald Marschner, radca prawny, Rechtsanwalt, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
1 § 271 ZPO: (1) Das in einem anderen Staatsgebiete geltende Recht, Gewohnheitsrecht, Privilegien und Statuten bedürfen des Beweises nur insofern, als sie dem Gerichte unbekannt sind. (2) Bei Ermittlungen dieser Rechtsnormen ist das Gericht auf die von den Parteien angebotenen Beweise nicht beschränkt; es kann alle zu diesem Zwecke ihm nöthig scheinenden Erhebungen von amtswegen einleiten und insbesondere, soweit erforderlich, das Einschreiten des Justizministers in Anspruch nehmen.
2 § 4 IPRG: (1) Das fremde Recht ist von Amts wegen zu ermitteln. Zulässige Hilfsmittel hierfür sind auch die Mitwirkung der Beteiligten, Auskünfte des Bundesministeriums für Justiz und Sachverständigengutachten. (2) Kann das fremde Recht trotz eingehendem Bemühen innerhalb angemessener Frist nicht ermittelt werden, so ist das österreichische Recht anzuwenden.
3 Art. 3 IPRG-FL: [Anwendung fremden Rechts] Ist fremdes Recht maßgebend, so ist es von Amts wegen und wie in seinem ursprünglichen Geltungsbereich anzuwenden.
4 Art. 4 IPRG-FL: [Ermittlung fremden Rechts] (1) Das fremde Recht ist von Amts wegen zu ermitteln. Zulässige Hilfsmittel hierfür sind auch die Mitwirkung der Beteiligten, Auskünfte der Regierung und Sachverständigen-Gutachten. (2) Kann das fremde Recht trotz eingehendem Bemühen innerhalb angemessener Frist nicht ermittelt werden, so ist das liechtensteinische Recht anzuwenden.
5 Art. 16 IPRG-CH: [IV. Feststellung ausländischen Rechts] (1) Der Inhalt des anzuwenden ausländischen Rechts ist von Amts wegen festzustellen. Dazu kann die Mitwirkung der Parteien verlangt werden. Bei vermögensrechtlichen Ansprüchen kann der Nachweis den Parteien überbunden werden. (2) Ist der Inhalt des anzuwendenden ausländischen Rechts nicht feststellbar, so ist schweizerisches Recht anzuwenden.
6 Art. 17 IPRG-CH: [V. Vorbehaltsklausel] Die Anwendung von Bestimmungen eines ausländischen Rechts ist ausgeschlossen, wenn sie zu einem Ergebnis führen würde, das mit dem schweizerischen Ordre public unvereinbar ist.
7 § 293 ZPO: [Fremdes Recht, Gewohnheitsrecht, Statuten] Das in einem anderen Staat geltende Recht, die Gewohnheitsrechte und Statuten bedürfen des Beweises nur insofern, als sie dem Gericht unbekannt sind. Bei Ermittlung dieser Rechtsnormen ist das Gericht auf die von den Parteien beigebrachten Nachweise nicht beschränkt; es ist befugt, auch andere Erkenntnisquellen zu benutzen und zum Zwecke einer solchen Benutzung das Erforderliche anzuordnen.
