Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przewlekłością postępowania sądowego
Jak ocenić, czy postępowanie sądowe jest przewlekłe, i jak dochodzić odszkodowania, jeśli przewlekłość postępowania spowodowała szkodę.
Szybkość postępowania sądowego jako element konstytucyjnego prawa do sądu powinna być standardem ochrony prawnej udzielanej jednostkom. W szczególności Konstytucja oraz prawo międzynarodowe nakładają na sądy obowiązek przeciwdziałania przewlekaniu postępowania sądowego. W praktyce jednak postępowania bywają znacznie rozciągnięte w czasie. Najczęściej – poza przypadkami spraw szczególnie trudnych i skomplikowanych – wynika to z obłożenia sądów zbyt dużą ilością spraw lub z nielojalnego działania stron procesowych, które wykorzystują brak uregulowania w procedurze cywilnej instytucji nadużycia prawa procesowego. Nie każde jednak długotrwałe postępowanie będzie można określić jako przewlekłe lub rodzące odpowiedzialność Skarbu Państwa.
Ustawodawca z oczywistych przyczyn nie określił granicy czasowej, której przekroczenie kwalifikowałoby sprawę jako przewlekłą. Kazuistyczny charakter i różnorodność postępowań zmuszają więc do sięgnięcia po wypowiedzi doktryny i orzecznictwa przybliżające rozumienie i przypadki przewlekłości postępowania.
Zarzut przewlekłości
Sąd Najwyższy za przewlekanie postępowania uznał na przykład zaniechanie przez sąd II instancji przeprowadzenia uzupełniającego postępowania dowodowego i wydania orzeczenia reformatoryjnego. W sprawie tej nastąpiło uchylenie wyroku I instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania1.
Przyjmuje się też, że ocena terminowości i prawidłowości postępowania powinna obejmować długość przerw miedzy terminami posiedzeń, wadliwą organizację posiedzeń, wyznaczanie terminów rozpraw, długie nieuzasadnione przerwy pomiędzy czynnościami procesowymi oraz celowość poszczególnych czynności2.
Dominuje pogląd, że długotrwałość postępowania spowodowana zachowaniem stron lub podmiotów, za które sąd nie odpowiada, może wyłączać odpowiedzialność Skarbu Państwa, jeśli sąd podejmuje działania dyscyplinujące i naprawcze, zmierzające do jak najszybszego zakończenia sprawy3. Nie będzie więc można uczynić sądowi zarzutu przewlekłości postępowania, gdy jego przebieg hamują na przykład niestawiennictwa stron, celowe składanie pism obarczonych brakami formalnymi, wielokrotne nieuzasadnione wnioski czy zażalenia, które sąd musi rozpoznawać i nie może skupiać się na merytorycznym rozpoznawaniu żądania głównego.
Skarga na przewlekłość i odszkodowanie na zasadach ogólnych
Instrumentem chroniącym przed przewlekłością postępowania jest skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki4. Możliwe jest też dochodzenie odszkodowania od Skarbu Państwa na zasadach ogólnych (art. 417 k.c.). Tylko nieuzasadniona zwłoka w rozpoznaniu sprawy przez sąd oznaczać będzie zachowanie sprzeczne z prawem, rodzące odpowiedzialność Skarbu Państwa za wyrządzoną nim szkodę. W ustawie o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki przewlekłość postępowania ma miejsce w szczególności, gdy postępowanie w sprawie trwa dłużej niż to konieczne dla wyjaśnienia okoliczności faktycznych i prawnych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Określenie to może mieć także znaczenie w postępowaniach o odszkodowanie na zasadach ogólnych.
Podstawowym ograniczeniem wynikającym ze skargi jest objęcie nią wyłącznie postępowań w toku oraz przyjęcie kwotowych limitów odpowiedzialności Skarbu Państwa (od 2000 do 20 000 zł). Wysokość przyznanej kwoty determinowana jest w szczególności natężeniem i powagą okoliczności świadczących o naruszeniu prawa strony do rozpoznania sprawy przed sądem bez nieuzasadnionej zwłoki, znaczenie sprawy dla skarżącego i rozmiar dolegliwości wynikający z takiego naruszenia. Brane pod uwagę jest też zachowanie samego skarżącego, który mógł przyczynić się do przewlekłości postępowania.
W doktrynie niejednolicie ujmuje się charakter tego świadczenia. Przeważają opinie, że nie jest to odszkodowanie sensu stricte. Ustawowa regulacja skargi przewiduje w stosunku do zasad ogólnych pewne uproszczenia (obowiązek wydania orzeczenia w terminie dwóch miesięcy od wpływu skargi, brak obowiązku wykazywania szkody, niska opłata sądowa – 200 zł). Jednakże kwota przyznawana w tym postępowaniu nie w każdej sprawie będzie zaspokajać wszystkie roszczenia, jakie mogą powstać na skutek przewlekłego prowadzenia sprawy. Powództwo o odszkodowanie można wytoczyć po skorzystaniu przez stronę z instytucji skargi. Wydane w jej wyniku orzeczenie stwierdzające przewlekłość jest wiążące w procesie odszkodowawczym.
Nieskorzystanie przez stronę ze skargi nie wyłącza jednak dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych. Strona może po prawomocnym zakończeniu postępowania głównego pozwać Skarb Państwa o odszkodowanie za jego przewlekłość bez wcześniejszego wnoszenia skargi. Granicą obowiązku odszkodowawczego Skarbu Państwa jest wtedy adekwatny związek przyczynowy między doznaną krzywdą a bezprawnym działaniem władzy publicznej. Postępowanie takie nie będzie już służyć zwalczaniu przewlekłości postępowania, lecz naprawieniu szkody nią wyrządzonej.
Możliwe roszczenia
Szkodę stanowić może uszczerbek majątkowy lub utracone korzyści. Dotychczasowe orzecznictwo nie daje pogłębionej odpowiedzi na pytanie, jakich konkretnych roszczeń można dochodzić przeciwko Skarbowi Państwa. Zasadne wydaje się na przykład dochodzenie zwrotu odsetek za opóźnienie, które pozwany musiał zapłacić na rzecz powoda, naliczonych w okresie przewlekłości postępowania, jeśli spór był złożony i stan niepewności co do obowiązku zapłaty mógł zostać uchylony tylko przez sąd. Za szkodę można byłoby także uznać utracone na skutek przewlekłości korzyści, które strona realnie mogłaby osiągnąć z zasądzonej na jej rzecz kwoty, gdyby orzeczenie w sprawie zapadło wcześniej. Szkoda w takich sytuacjach może wynikać także z pogorszenia sytuacji finansowej strony, oczekującej na pozytywne dla siebie rozstrzygnięcie podczas przedłużanego się za sprawą sądu postępowania. Można też przyjąć naprawienie krzywdy spowodowanej przewlekłością postępowania, na przykład w sytuacji, w której w bezpodstawnie długim, a następnie wygranym procesie ucierpiało dobre imię strony (utrata zaufania, straty wizerunkowe, przypisywanie w opinii publicznej odpowiedzialności za dochodzone roszczenie, przypisany w postępowaniu karnym czyn zabroniony).
Roszczenia podmiotów doznających szkody z tytułu przewlekłości postępowania nie muszą więc ograniczać się do kwot możliwych do zasądzenia w postępowaniu wywołanym skargą. Pełna kompensata negatywnych następstw przewlekłości jest możliwa, a takie procesy mogłyby wpłynąć dyscyplinująco na wymiar sprawiedliwości. Wielokrotnie bowiem przebieg postępowania jest poza kontrolą stron, a nieprawidłowy sposób jego prowadzenia silnie oddziałuje na interes majątkowy i niemajątkowy podmiotów w nim uczestniczących.
Agata Jóźwiak, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
1 Postanowienie Sądu Najwyższego z 29 listopada 2004 r., III SSP48/04, OSNP 2005, Nr 5, poz. 75.
2 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 30 stycznia 2014 r., III S 1/14, LEX nr 1441464.
3 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 27 maja 2013 r., I ACa 36/13, LEX nr 1327563.
4 Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki.
