Instrumenty ograniczające zbywanie praw udziałowych w praktyce transakcyjnej | Co do zasady

Część 1 – ograniczenia ustawowe

Na gruncie przepisów Kodeksu spółek handlowych prawa udziałowe w spółkach kapitałowych, tj. zarówno udziały spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i akcje spółki akcyjnej, mają charakter praw zbywalnych. Ich zbywalność doznaje jednakże w pewnych sytuacjach ograniczeń lub wręcz może być niekiedy wyłączona.

Można wyróżnić dwie podstawowe grupy instrumentów ograniczających zbywanie praw udziałowych: ograniczenia mające swoje źródło w ustawie oraz ograniczenia kontraktowe.

Zakres ograniczeń obejmuje przy tym zarówno terminowe lub warunkowe ograniczenia zbywalności jako takiej, jak i ograniczenia swobody wyboru nabywców praw udziałowych.

Ograniczenia ustawowe– uwagi ogólne

Poszczególne rodzaje ustawowych ograniczeń w zakresie zbywania praw udziałowych mają niejednolity charakter prawny. W polskim prawie istnieją zarówno normy statuujące ograniczenia bezwzględnie obowiązujące, jak i ograniczenia o charakterze dyspozytywnym, które dla swej skuteczności wymagają wprowadzenia odpowiednich postanowień do treści umowy spółki lub statutu.

Ponadto, ze względu na źródło ograniczeń, wyróżnić należy ograniczenia o charakterze czysto korporacyjnym, wynikające z przepisów Kodeksu spółek handlowych, oraz ograniczenia wprowadzone w ustawach szczególnych.

Przepisy Kodeksu spółek handlowych statuują w szczególności następujące rodzaje ograniczeń zbywania praw udziałowych:

• zakaz rozporządzania prawami udziałowymi przed rejestracją;
• ograniczenie zbywania akcji obejmowanych w zamian za wkłady niepieniężne;
• uzależnienie zbywania praw udziałowych od uzyskania zgody spółki;
• ograniczenie zbywania praw udziałowych w przypadku obowiązku powtarzających się świadczeń niepieniężnych związanych z tymi prawami;
• ograniczenie wstępowania spadkobierców wspólników do spółki z o.o.

Zakaz rozporządzania prawami udziałowymi przed ich rejestracją

Zgodnie z art. 16 k.s.h. nieważne jest rozporządzenie udziałem lub akcją dokonane przed zarejestrowaniem spółki lub, odpowiednio, przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego spółki. Dopiero bowiem z chwilą wpisu do rejestru powstaje prawo podmiotowe (udział lub akcja), którym można rozporządzać.

Warto odnotować, że omawiany zakaz nie uniemożliwia dokonywania zmian podmiotowych w spółce kapitałowej w organizacji. O ile jednak faktycznie istniejące (zarejestrowane) prawa udziałowe mogą być przedmiotem obrotu (a więc nabycia pochodnego), o tyle dokonanie zmiany wspólnika (akcjonariusza) spółki kapitałowej w organizacji (lub, odpowiednio, wspólnika lub akcjonariusza obejmującego prawa udziałowe w podwyższonym kapitale zakładowym) może nastąpić jedynie w trybie nabycia pierwotnego, polegającego na zmianie umowy spółki (statutu), dokonanej jednomyślną uchwałą wspólników (akcjonariuszy).

Zakaz zawarty w art. 16 k.s.h. nie obejmuje też czynności, które nie doprowadzają do rozporządzenia prawami udziałowymi przed rejestracją (spółki lub podwyższonego kapitału zakładowego), ale kreują po stronie wspólnika (akcjonariusza) zobowiązanie do dokonania takiego rozporządzenia po dokonaniu rejestracji.

Ograniczenia związane z akcjami obejmowanymi w zamian za wkłady niepieniężne

Do nowo tworzonych praw udziałowych mają w przypadku spółki akcyjnej zastosowanie także przepisy art. 336 k.s.h. dotyczące tzw. akcji aportowych.

W przypadku objęcia akcji w zamian za wkład niepieniężny istnieje, z punktu widzenia spółki, ryzyko, że wartość takiego wkładu (aportu) została zawyżona ponad rzeczywistą wartość majątku przeniesionego na spółkę w celu pokrycia nowo utworzonych praw udziałowych. W tym celu na gruncie przepisów k.s.h. wnoszenie aportów obwarowane jest szczególnymi, sformalizowanymi przepisami, obejmującymi m.in. obowiązek sporządzenia sprawozdania i poddania go opinii biegłego rewidenta. Mając więc na względzie zabezpieczenie ewentualnych roszczeń spółki związanych z niepełnym pokryciem kapitału zakładowego, zgodnie z art. 336 k.s.h., akcje obejmowane w zamian za wkłady niepieniężne powinny pozostać akcjami imiennymi i nie mogą być zbyte ani zastawione do czasu zatwierdzenia przez najbliższe zwyczajne walne zgromadzenie sprawozdania finansowego spółki za rok, w którym nastąpiło pokrycie tych akcji. Ponadto akcje te powinny zostać zatrzymane w spółce na zabezpieczenie roszczeń spółki dotyczących wkładów niepieniężnych.

Ograniczenie zbywania praw udziałowych w umowie spółki (statucie)

Najbardziej typowym i najczęściej spotykanym w praktyce ograniczeniem zbywalności praw udziałowych jest zastrzeżenie w treści umowy spółki lub statutu, że do zbycia praw udziałowych konieczne jest uzyskanie zgody spółki. Ograniczenie to, uregulowane w art. 182 k.s.h. (dla spółki z o.o.) oraz w art. 337 k.s.h. (dla spółki akcyjnej), ma w przeciwieństwie do przywołanego wcześniej zakazu z art. 16 k.s.h. charakter dyspozytywny. Zgodnie bowiem z ustawą zbycie udziału (akcji) umowa spółki (statut) może uzależnić od zgody spółki lub w inny sposób ograniczyć. O ile więc umowa spółki (statut) nie zawiera żadnych postanowień w tym zakresie, prawa udziałowe są, w świetle przepisów k.s.h., swobodnie zbywalne.Możliwość ograniczenia zbywalności praw udziałowych w treści umowy spółki (statutu) została uregulowana odmiennie w odniesieniu do obydwu form prawnych spółek kapitałowych.

W przypadku spółki z o.o. dla skutecznego wprowadzenia tego ograniczenia ustawa wymaga jedynie dokonania stosownego zastrzeżenia w treści umowy spółki. Stosownie do treści art. 182 § 2 k.s.h., o ile co innego nie wynika z umowy spółki, zgody na zbycie udziałów udziela zarząd spółki, przy czym ewentualna odmowa udzielenia zgody nie musi być oparta na jakichkolwiek skonkretyzowanych przesłankach. Zarząd może więc w zasadzie swobodnie odmówić zgody na zbycie udziałów. Decyzja odmowna podlega co prawda kontroli sądu rejestrowego, który może (fakultatywnie) pozwolić na zbycie, jednakże wyłącznie wtedy, gdy istnieją po temu ważne powody. Chodzi przy tym o powody leżące po stronie wspólnika i, jak się wydaje, związane z jego dalszym uczestnictwem w spółce, a nie o ewentualne względy dotyczące nabywcy udziałów.

Ograniczenie zbywalności udziałów znajduje zastosowanie także w przypadku ich zbywania w drodze egzekucji. Stosownie do treści art. 185 k.s.h. spółka ma w takiej sytuacji prawo przedstawić osobę, która nabędzie udział za cenę określoną przez sąd rejestrowy (po ewentualnym zasięgnięciu opinii biegłego).

Ograniczenie zbywalności akcji może dotyczyć wyłącznie akcji imiennych. Dla jego skutecznego zastrzeżenia niezbędne jest spełnienie dalej idących wymogów aniżeli w przypadku spółki z o.o. W przypadku bowiem, gdy ograniczenie takie jest zastrzeżone w statucie spółki akcyjnej, a zarząd spółki odmawia wyrażenia zgody na zbycie akcji, jego obowiązkiem jest wskazanie innego (alternatywnego) nabywcy. Na gruncie art. 337 k.s.h. odmowa zgody na zbycie akcji nie ma bowiem charakteru blokującego, a jedynie służy umożliwieniu samej spółce kontroli nad tym, kto nabywa jej akcje. Z tego też względu skuteczne zastrzeżenie ograniczenia zbywania akcji w statucie wymaga zawarcia w nim postanowień dotyczących terminu (który nie może być dłuższy niż dwa miesiące od dnia zgłoszenia spółce zamiaru zbycia akcji), w którym spółka powinna wskazać (alternatywnego) nabywcę akcji, ceny zbycia akcji (lub sposobu jej określenia) i wreszcie terminu jej zapłaty. Brak któregokolwiek z tych postanowień powoduje, że ograniczenie zbywalności akcji jest nieskuteczne.

Należy ponadto odnotować, że zastrzeżenie w statucie spółki akcyjnej ograniczenia zbywania akcji imiennych nie znajduje, stosownie do treści art. 337 § 5 k.s.h., zastosowania do zbywania akcji w postępowaniu egzekucyjnym. Tym samym zbycie akcji w tym trybie nie wymaga zgody spółki.

Ograniczenie zbywania praw udziałowych w przypadku, gdy z prawami tymi jest związany obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych

Niezależnie od regulacji art. 182 i 337 k.s.h. uzyskanie zgody spółki jest niezbędne do zbycia praw udziałowych w sytuacji, gdy wspólnik (akcjonariusz – w odniesieniu do akcji imiennych) jest zobowiązany do powtarzających się świadczeń niepieniężnych.

Zgodnie z art. 176 § 3 k.s.h., w przypadku spółki z o.o., wymóg uzyskania zgody spółki na zbycie udziałów, z którymi wiąże się obowiązek takich powtarzających się świadczeń niepieniężnych, ma charakter dyspozytywny, tzn. może zostać uchylony odpowiednim postanowieniem umowy spółki. Ponadto do kwestii udzielania zgody przez spółkę mają zastosowanie przywołane już wcześniej przepisy art. 182 k.s.h.

Z kolei w przypadku spółki akcyjnej, stosownie do treści art. 356 § 2 k.s.h., obowiązek uzyskania zgody spółki ma charakter bezwzględny.

Jednocześnie jednak spółka może odmówić zgody na zbycie akcji wyłącznie z ważnych powodów. W takiej sytuacji, inaczej niż w przypadku objętym dyspozycją art. 337 k.s.h. („zwykłej” zgody spółki na zbycie akcji), spółka nie musi wskazywać akcjonariuszowi innego (alternatywnego) nabywcy akcji. Wydaje się, że w przypadku sporu co do ważności odmowy wyrażenia zgody (np. co do istnienia ważnego powodu), zainteresowanym stronom przysługuje prawo żądania ustalenia w trybie art. 189 k.p.c., czy zbycie akcji było skuteczne.

Ograniczenie wstępowania spadkobierców wspólników do spółki

Kolejną możliwością ograniczenia w zakresie zmian podmiotowych po stronie wspólników (tym razem wyłącznie w odniesieniu do spółki z o.o.) jest ograniczenie lub wręcz wyłączenie w umowie spółki wstąpienia do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika.

Zgodnie z art. 183 k.s.h., w przypadku gdy umowa spółki przewiduje takie ograniczenie lub wyłączenie, powinna również (pod rygorem jego bezskuteczności) określać warunki spłaty spadkobierców niewstępujących do spółki.

Jeżeli z umowy spółki wynika wyłączenie dziedziczenia udziałów, należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednie uregulowanie sposobu postępowania z takimi udziałami. Zgodnie z dominującym poglądem doktryny dopuszczalne jest w takiej sytuacji umorzenie udziałów zmarłego wspólnika albo ich nabycie przez pozostałych wspólników lub przez osoby trzecie wskazane przez spółkę lub spełniające warunki określone w umowie spółki.

Inne ograniczenia ustawowe

Niezależnie od scharakteryzowanych powyżej ograniczeń zbywania praw udziałowych wynikających z przepisów k.s.h., również przepisy szczególne statuują dodatkowe obowiązki uzyskania zgody właściwego organu lub osoby trzeciej bądź dopełnienia określonych formalności przed planowanym rozporządzeniem prawami udziałowymi lub, odpowiednio, przed ich nabyciem.

Do tej kategorii zaliczyć należy w szczególności:

• obowiązek uzyskania zgody ministra właściwego do spraw wewnętrznych, o której mowa w ustawie z dnia 24 marca 1920 roku o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców;
• obowiązek zgłoszenia koncentracji i uzyskania na nią zgody;
• konieczność uzyskania zgody współuprawnionego z tytułu praw udziałowych;
• konieczność uprzedniego dopełnienia obowiązków wynikających z przepisów o podatku od spadków i darowizn;
• uzyskanie zgody współmałżonka na zbycie praw udziałowych wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków.

Zgoda współmałżonka nie warunkuje ważności czynności prawnej, której przedmiotem są prawa udziałowe. Należy jednak zwrócić uwagę, że brak takiej zgody może w znacznym stopniu utrudnić lub wręcz uniemożliwić dochodzenie ewentualnych roszczeń względem małżonka będącego stroną transakcji (np. z tytułu kar umownych zastrzeżonych w umowie sprzedaży lub roszczeń z tytułu rękojmi za wady przedmiotu transakcji). Wynika to z ograniczeń dotyczących możliwości zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków w przypadku zaciągnięcia przez małżonka zobowiązania bez zgody drugiego małżonka, określonych w art. 41 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Z uwagi na obszerność materii związanej z wymienionymi instrumentami nie zostaną one tu bliżej scharakteryzowane (więcej informacji na ten temat – zob. Praktyczny Przewodnik Prawny na łamach naszego portalu).

Konsekwencje naruszenia ograniczeń zbywania praw udziałowych

Jak wynika z powyższych rozważań, konsekwencje naruszenia ograniczeń zbywania praw udziałowych, których źródło znajduje się w ustawie, są bardzo różne: począwszy od bezskuteczności czynności prawnej, a skończywszy na jej nieważności.

Dość częstym błędem dotyczącym sytuacji, w której zbycie praw udziałowych uzależnione jest od uzyskania zgody spółki, jest utożsamianie konsekwencji braku takiej zgody ze wskazanymi w art. 17 k.s.h. Tymczasem art. 17 k.s.h. odnosi się wyłącznie do czynności prawnych dokonywanych przez samą spółkę. W przypadku natomiast zbycia praw udziałowych stronami dokonującymi czynności prawnej są osoby trzecie w stosunku do spółki (tzn. dotychczasowy wspólnik lub akcjonariusz, zbywający prawa udziałowe, oraz ich nabywca). Tym samym do oceny skutków prawnych udzielenia lub nieudzielenia zgody na zbycie praw udziałowych stosować należy art. 63 Kodeksu cywilnego w zw. z art. 2 k.s.h.

(Ciąg dalszy w lipcowym wydaniu Portalu Transakcyjnego)

dr Jarosław Grykiel, Maciej Szewczyk, Grupa Transakcyjna kancelarii Wardyński i Wspólnicy